Cygańska tradycja
Na dara Romestar…
Na dara Romestar, sar kale dźuklestar –Cygana się nie bój, niby psa czarnego
Cygan – nazwa nadana im przez obcych. Athinganoi (gr. niedotykalni, nietykalni). Tak określano w VII w. przedstawicieli pewnych sekt religijnych – wędrowców, wróżbitów, czarowników. Kojarząc sposób bycia egzotycznych przybyszów, ich wędrowny tryb życia, utrzymywanie się z jałmużny, ubóstwo, wróżby, z owymi sekciarzami, nazywano lud cygański Athinganoi, Acingani, w końcu – Cyganami.
Rom – tak sami siebie nazywają w języku romani. Słowo to oznacza – męża, mężczyznę, a przede wszystkim – członka grupy, swojego. Nazwa ta zaczęła być lansowana po I Światowym Kongresie Romów w Londynie 1971r. W Polsce oficjalnie po raz pierwszy użyto tego terminu w 1984 r.
Podział na grupy – szczepy – plemiona
Polskę zamieszkują dwie podstawowe grupy: Cyganie Karpaccy – zwani Cyganami Wyżynnymi. Inne grupy Cyganów (wędrownych) określają ich labanca, a ponadto Polska Roma określa ich jako Bergitka Roma (Bergary)– Górscy Cyganie. Jest to grupa Cyganów od wieków osiadłych. Sami siebie nazywają po prostu Roma (amare Roma – nasi Cyganie). Mieszkają głównie w woj. Nowosądeckim. Po 1950 roku część rozproszyła się po kraju, trafiając także na Dolny Śląsk.
Cyganie wędrowni. Dzielą się na dwa wielkie odłamy: autochtoniczna Polska Roma – Cyganie Nizinni i grupy ukształtowane na terenach obecnego państwa rumuńskiego jako grupy profesjonalne: Kełderasze (Kotlarze) i Lowarzy (Koniarze). Obie te grupy należą do elity cygańskiej w Polsce i na świecie.
Tradycja
Być Cyganem to znaczy przestrzegać tradycyjnych norm i zasad, aby nie dać okazji nikomu ze swoich bliskich do postawienia pytania: Na san Rom? - Czyżbyś nie był Cyganem?
Romanipen
Jest wykładnią tradycji cygańskich. Nakłada na Cyganów (o tradycjach wędrownych) nakaz manifestacji cygańskości, jako wartości najwyższej, posługiwania się językiem Romów w środowisku własnym i w stosunku do innych Cyganów, solidarności za współplemieńcami, pomocy, przestrzegania uznanych obrzędów i rytuałów.
Romanipen to zasada, której używa się wyłącznie wewnątrz społeczności cygańskich i która służy do wyodrębnienia Cyganów "prawdziwych" (ćiaćieRoma) od tych, którzy zasady romanipen nie przestrzegają – od złych Cyganów (phuj Roma) lub brudnych, nieczystych (dźungałe Roma).
Romanipen wyznacza granicę etniczności, która nie jest do pokonania dla nie-Cygana tj. gadzia. Gadzio nigdy nie stanie się Romem. Może natomiast zasłużyć na określenie "manus" - człowiek, i wtedy przestaje być istotą spoza kręgu prawdziwych ludzi.
Kategorie romanipen wyznaczają krąg osób, z którymi bliski kontakt jest dopuszczalny. Realizowany jest ten kontakt przez zasadę wspólnego jedzenia. Z kimś spoza wyznaczonego kręgu nie można wspólnie jeść. Zasada ta realizowana jest również w poszczególnych grupach.
Kategoria romanipen wyznacza krąg osób, które mogą być partnerami w małżeństwie. Na skutek rozluźnienia obyczajów coraz częściej dochodzi do związków mieszanych, małżeństwa z gadziami. Małżeństwa takie są dopuszczalne, ale partner jest aprobowany w grupie dopiero, gdy potrafi się "scyganić" i udowodnić, że nie sprzeniewierzy się zasadom romanipen.
Romanipen to zasada, której używa się wyłącznie wewnątrz społeczności cygańskich i która służy do wyodrębnienia Cyganów "prawdziwych" (ćiaćieRoma) od tych, którzy zasady romanipen nie przestrzegają – od złych Cyganów (phuj Roma) lub brudnych, nieczystych (dźungałe Roma).
Romanipen wyznacza granicę etniczności, która nie jest do pokonania dla nie-Cygana tj. gadzia. Gadzio nigdy nie stanie się Romem. Może natomiast zasłużyć na określenie "manus" - człowiek, i wtedy przestaje być istotą spoza kręgu prawdziwych ludzi.
Kategorie romanipen wyznaczają krąg osób, z którymi bliski kontakt jest dopuszczalny. Realizowany jest ten kontakt przez zasadę wspólnego jedzenia. Z kimś spoza wyznaczonego kręgu nie można wspólnie jeść. Zasada ta realizowana jest również w poszczególnych grupach.
Kategoria romanipen wyznacza krąg osób, które mogą być partnerami w małżeństwie. Na skutek rozluźnienia obyczajów coraz częściej dochodzi do związków mieszanych, małżeństwa z gadziami. Małżeństwa takie są dopuszczalne, ale partner jest aprobowany w grupie dopiero, gdy potrafi się "scyganić" i udowodnić, że nie sprzeniewierzy się zasadom romanipen.
Pativ
Powszechną zasadą wśród Cyganów jest pativ. To zasada gościnności, oddawania czci gościom poprzez przyjęcie biesiadne. Oznacza również szacunek. Gościna, w czasie której spełnia się liczne toasty na cześć gości, jest zasadniczą forma cygańskiego rytuału. W czasie pativ picie z jednego wspólnego kieliszka jest demonstracyjną oznaką okazywania sobie szacunku. Do dobrych manier należy w czasie pativ odkrawanie najsmakowitszych kawałków i podawanie ich wybranemu gościowi. Podczas pativ, gdzie wódkę można pić bez ograniczeń, rzadko zdarza się widzieć pijanego, a jeszcze rzadziej, awanturującego się Cygana.
Dużą wagę przywiązuje się także do czci kobiet. Pativali romni - to kobieta godna szacunku, także dziewica.
Dużą wagę przywiązuje się także do czci kobiet. Pativali romni - to kobieta godna szacunku, także dziewica.
Kolejne zasady, których należy przestrzegać to:
- phuripen - starość, starszeństwo. U tradycyjnych Cyganów zachował się zwyczaj całowania starszych mężczyzn w rękę przez młodych. Młody w obecności starszych nie powinien odzywać się bez pozwolenia. Osobie starszej także werbalnie należy okazywać szacunek. Do starszych zwracać się należy: kako (wujku), bibi (ciocia). Największymi autorytetami, którym należy się bezwzględny szacunek i posłuch są dad (ojciec) i daj (matka).
- ćaćipen - mówienie prawdy. Kłamca to człowiek godny pogardy. Jednak kłamstwo w stosunku do gadzia nie podlega negatywnej ocenie, przeciwnie - jest wyróżnikiem sprytu.
- phuripen - starość, starszeństwo. U tradycyjnych Cyganów zachował się zwyczaj całowania starszych mężczyzn w rękę przez młodych. Młody w obecności starszych nie powinien odzywać się bez pozwolenia. Osobie starszej także werbalnie należy okazywać szacunek. Do starszych zwracać się należy: kako (wujku), bibi (ciocia). Największymi autorytetami, którym należy się bezwzględny szacunek i posłuch są dad (ojciec) i daj (matka).
- ćaćipen - mówienie prawdy. Kłamca to człowiek godny pogardy. Jednak kłamstwo w stosunku do gadzia nie podlega negatywnej ocenie, przeciwnie - jest wyróżnikiem sprytu.
Skalania - Kodeks Cygańskich zakazów.
Obowiązuje większość Cyganów w Polsce. Nieprzestrzeganie zakazów powoduje skalanie. Zasada skaleń opiera się na podziale świata cygańskiego na źiużio, wużio - sfery czyste i marime, magerdo – sfery nieczyste i ma wyłącznie konotację rytualną. W tym rozumieniu nieczyste są pewne części ciała, ale może nim być także osoba łamiąca zasady romanipen. Jeśli chodzi o ciało, to granicą nieczystości jest z jednej strony linia pozioma rozdzielająca ciało na połowę górną-czystą i dolną-nieczystą, z drugiej zaś strony powierzchnia ciała, oddzielająca jego wnętrze-czyste, od cząstek z wnętrza wydalonych. Nieczystość ciała dotyczy zwłaszcza kobiet, ale obejmuje wyłącznie kobiety w wieku prokreacyjnym. Nieczyste jest jej ciało od pasa w dół oraz wszystko to, co z tym ciałem bezpośrednio się styka, a więc bielizna i obuwie. Dotykanie kobiecego ciała poniżej pasa ponad potrzebę niezbędną dla prokreacji może spowodować nieczystość mężczyzny. Także dotykanie jej bielizny lub pantofli. Kalającej bielizny damskiej nie należy prać z ubraniem męskim. Kobieta nie powinna znajdować się ponad mężczyzną, bo sytuacja taka też jest kalająca. Przestrzegający tradycji Cyganie dbają, by mieszkać na najwyższym piętrze bloku, by nie mieć nad sobą kobiet.
Kodeks zakazów dotyczy także zachowań między Cyganami i światem nie Cyganów. Kontakt z niektórymi gadziami jest zakazany. To przede wszystkim ludzie, którzy trudnią się nieczystymi zajęciami - a więc hycle (posądzenie o jedzenie psów), rzeźnicy (mogą bowiem zabijać konie), lekarze (badają kobiety, stykają się ze zwłokami), akuszerki (towarzyszą przy porodzie, akcie nieczystym), zamiatanie ulic czy pracujący przy śmieciach lub zwłokach
(nieczyści przez zetknięcie się z brudem).
Z tej samej przyczyny nie są dla Cyganów wskazane profesje, które wymagają stykania się z chorymi, zwłokami, brudem.
Nad przestrzeganiem kodeksu mageripena czuwają tradycyjne cygańskie instytucje - spotkania starszyzny (Kris), Cygan Głowa (Szero Rrom). Zasadą jest, by spory rozstrzygano w obrębie własnej grupy
Kodeks zakazów dotyczy także zachowań między Cyganami i światem nie Cyganów. Kontakt z niektórymi gadziami jest zakazany. To przede wszystkim ludzie, którzy trudnią się nieczystymi zajęciami - a więc hycle (posądzenie o jedzenie psów), rzeźnicy (mogą bowiem zabijać konie), lekarze (badają kobiety, stykają się ze zwłokami), akuszerki (towarzyszą przy porodzie, akcie nieczystym), zamiatanie ulic czy pracujący przy śmieciach lub zwłokach
(nieczyści przez zetknięcie się z brudem).
Z tej samej przyczyny nie są dla Cyganów wskazane profesje, które wymagają stykania się z chorymi, zwłokami, brudem.
Nad przestrzeganiem kodeksu mageripena czuwają tradycyjne cygańskie instytucje - spotkania starszyzny (Kris), Cygan Głowa (Szero Rrom). Zasadą jest, by spory rozstrzygano w obrębie własnej grupy
Religia
Widocznym rysem cygańskiej kultury jest religia. W Polsce Cyganie są głównie katolikami. Spośród sakramentów najważniejszy w pojęciu Cyganów jest chrzest. W wielu rodzinach jest to jedyny praktykowany sakrament.
Pogrzeb
Dużą wagą Cyganie przywiązują do uroczystości pogrzebowych. Przy zmarłym gromadzi się cała rodzina. Atmosfera spotkania jest dość swobodną, wszyscy piją wódkę, wspominają zmarłego. Rzeczy po zmarłym wyrzuca się lub pali.
Kult zmarłych
Liczne zwyczaje, obrzędy i religie o charakterze magicznym związane z pośmiertnym życiem. Istnieje wśród Cyganów mocna wiara w dusze, które mogą być złośliwe, więc o zmarłym nie mówi się źle. Pijąc wódkę, niezależnie od okazji, wylewa się pierwsze krople na ziemię mówiąc - "Lekka ziemia zmarłym". Jeśli w trakcie biesiady wspomni się osobę zmarłą, należy, ulewając wódkę rzec: "Niech mu ziemia lekką będzie".
Żałoba trwa u Cyganów rok, potem odbywa się ceremonie zakończenia żałoby - pomana. W rok po śmierci przy grobie zbiera się najbliższa rodzina i po modlitwie wypija się po kieliszku wódki. Każdy z obecnych ulewa kilka kropel na płytę grobu, mówiąc: „Lekka ziemia zmarłym”, i wypija do dna.
W Dniu Zmarłych i w dniu Wszystkich Świętych, Cyganie gromadzą się przy grobach zmarłych krewniaków. Przynoszą zmarłym papierosy, które kładą na mogile i piją wódkę na znak pamięci. Nieraz grają zmarłemu jego ulubiona melodię.
Z praktykami kościelnymi splatają się niektóre tradycje i zwyczaje cygańskie. Na przykład przysięga wstrzemięźliwości od wódki, którą składa się czasem przy palącej się świecy kościelnej lub w kościele. Jeśli w towarzystwie pijących znajdzie się ktoś, kto na propozycje wypicia mówi: "Nie mogę, ślubowałem", nigdy nie spotka się z namawianiem czy drwiną!
Żałoba trwa u Cyganów rok, potem odbywa się ceremonie zakończenia żałoby - pomana. W rok po śmierci przy grobie zbiera się najbliższa rodzina i po modlitwie wypija się po kieliszku wódki. Każdy z obecnych ulewa kilka kropel na płytę grobu, mówiąc: „Lekka ziemia zmarłym”, i wypija do dna.
W Dniu Zmarłych i w dniu Wszystkich Świętych, Cyganie gromadzą się przy grobach zmarłych krewniaków. Przynoszą zmarłym papierosy, które kładą na mogile i piją wódkę na znak pamięci. Nieraz grają zmarłemu jego ulubiona melodię.
Z praktykami kościelnymi splatają się niektóre tradycje i zwyczaje cygańskie. Na przykład przysięga wstrzemięźliwości od wódki, którą składa się czasem przy palącej się świecy kościelnej lub w kościele. Jeśli w towarzystwie pijących znajdzie się ktoś, kto na propozycje wypicia mówi: "Nie mogę, ślubowałem", nigdy nie spotka się z namawianiem czy drwiną!
Rodzina
Spoiwem, który nadal łączy Cyganów, jest tradycyjne poszanowanie rodziny. Do rodziny zalicza się bardzo znaczną ilość osób, nawet dalekie pokrewieństwo czy powinowactwo traktowane jest jak przynależność rodzinna. Przekazywanie pozdrowień dla całej rodziny należy do stałych rytuałów towarzyskich.
Cygańskie małżeństwa
Kultywowane są nadal (chociaż rzadziej) zwyczajowe formy zawierania małżeństw - ślub cygański. Zwiera się młodo, w wieku przez prawo cywilne i kościelne niedopuszczalnym. Stąd też są one na ogół nie legalizowane w urzędzie czy kościele, a jeśli - to dopiero w późniejszym wieku. Zaślubiny następują wobec rodziców młodych i ich rodziny, a samego aktu udziela ktoś starszy z rodziny. Rytuał polega na związaniu młodym rąk chustą i wypowiedzeniu formuły przypominającej o obowiązku wzajemnego poszanowania. Małżeństwo tak zawarte jest ważne wobec cygańskiego prawa.
Przedstawiony zarys cygańskich tradycji i cygańskiego prawa to jedna z podstaw cygańskiej tożsamości.
Przedstawiony zarys cygańskich tradycji i cygańskiego prawa to jedna z podstaw cygańskiej tożsamości.
Wybrana lektura:
- A. BARTOSZ, Nie bój się Cygana, Sejny 2004
- P. KRZYŻANOWSKI, G. PYTLAK, L. BOŃCZUK, Cyganie – mity i fakty, Gorzów Wielkopolski 2002
- A. MIRGA, L. MRÓZ, Cyganie - odmienność i nietolerancja, Warszawa 1994
J. FICOWSKI, Cyganie w Polsce – dzieje i obyczaje, Warszawa 1989 - E. NOWICKA , J. NAWROCKI (red.), Inny – obcy – wróg, Warszawa 1996
- W. KONDUSZA, Cyganie legniccy, Szkice legnickie, tom XXV (2004)
- W. KONDUSZA, Legniccy Cyganie - Romowie, Legnica 2006
- Vania de Gila - Jan Kochanowski, Mówmy po romsku, Szczecin 2003
